घर–घरमा तुलसी विवाहको उल्लास : दामोदरसँग तुलसीको दिव्य मिलन

चितवन, १५ कार्तिक । वैदिक सनातन हिन्दू धर्मावलम्बीहरू आज भगवान् विष्णुको प्रतीकका रूपमा तुलसीको दामोदरसँग विवाह गरी विशेष पूजा आराधना गर्दैछन्।

हरेक वर्ष कात्तिक शुक्ल एकादशीका दिन मनाइने हरिबोधिनी एकादशी अर्थात् तुलसी विवाह पर्व आज श्रद्धा र भक्तिपूर्वक मनाइँदैछ।

धार्मिक विश्वासअनुसार आसार शुक्ल एकादशीका दिन क्षीरसागरमा विश्राम लिनुभएका भगवान् विष्णु आजको दिन ब्युँतिनुहुने भएकाले यस एकादशीलाई हरिबोधिनी वा प्रबोधिनी एकादशी भनिन्छ।

हरिशयनीदेखि हरिबोधिनी एकादशीसम्मका चार महिनामा विष्णुभक्तहरूले तुलसीको व्रत गरी विशेष पूजा गर्ने परम्परा रहिआएको छ। यी महिनामा विवाह, ब्रतबन्धजस्ता माङ्गलिक कार्य नगर्ने, यात्रा नगर्ने र घरमा तुलसीको मठमा नियमित पूजा गर्ने परम्परा पनि छ।

आजका दिन घर–घरमा रोपिएको तुलसीको मठलाई गाईको गोबर र रातो माटोले पोतेर फूलमालाले सजाइन्छ। त्यसपछि तुलसी र भगवान् दामोदर (विष्णु) को प्रतीक निगालाको लिङ्ग गाडी विधिपूर्वक विवाह गरिन्छ। तुलसी विष्णुप्रिया भएकाले यो दिवसलाई पवित्र वैवाहिक मिलनको प्रतीकका रूपमा मनाइन्छ।

कात्तिक महिनाभर सबै देवदेवी तुलसीमा निवास गर्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ। यस अवधिभर तुलसीको पूजा–आराधना, हवन र अग्निस्थापनासहित विशेष विधि सम्पन्न गरिन्छ। धर्मशास्त्रविद् प्रा. तोयराज नेपालका अनुसार आजदेखि मार्गशीर्ष कृष्ण पञ्चमीसम्म अग्निस्थापना गरेर विशेष पूजा र हवन गर्न सकिने उल्लेख छ।

वैज्ञानिक दृष्टिले पनि तुलसीको महत्त्व विशेष छ। यसको सुगन्धले वातावरण पवित्र बनाउँछ, रोगाणु नष्ट गर्छ र यसको रस रुघाखोकी, औलो लगायतका रोगमा औषधिका रूपमा उपयोगी हुन्छ। तुलसी भएको घरलाई तीर्थ समान मानिन्छ, र त्यहाँ नकारात्मक शक्तिहरू प्रवेश गर्न सक्दैनन् भन्ने जनविश्वास छ।

कात्तिक महिनामा तुलसीको माला लगाउने, भगवान् विष्णुलाई तुलसीपत्र अर्पण गर्ने र तुलसीबाट बनेको चिया सेवन गर्ने धार्मिक तथा स्वास्थ्यदृष्टि दुवै दृष्टिले लाभदायक मानिन्छ। गरुड पुराण अनुसार एउटा तुलसीपत्र भगवान् विष्णुलाई अर्पण गर्दा १० हजार गाई दान गरे बराबरको पुण्य प्राप्त हुने विश्वास छ।

आजका दिन भगवान् विष्णुको मूर्तिलाई रथमा राखी शहर परिक्रमा गराउने चलन पनि छ। राति “गोविन्द उठ्नुस्, तपाईँ सुते जगत् सुत्छ, तपाईँ उठे जगत् उठ्छ” भन्दै शङ्ख, घन्टा र ढोल बजाएर विष्णुलाई जागरण गरिन्छ, जसले मानवका इन्द्रिय र मनलाई नियन्त्रण गर्ने प्रतीक दर्शाउँछ।

यस दिन किसानहरूले तुलसीको मठमा उखुको बोट गाड्ने र अन्न सेवन नगरी सखरखन्ड, पिँडालुजस्ता फलाहार ग्रहण गर्ने गर्छन्। यसरी व्रत गरेमा पाप नाश भई पुण्य वृद्धि र मोक्ष प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास छ।

धर्मग्रन्थअनुसार आजको ठूलो एकादशी व्रतले हजार अश्वमेध र राजसूय यज्ञ गरे बराबरको फल दिन्छ। कात्तिक महिनामा विष्णु भक्तिपूर्वक सम्झी गरिएको स्नान, दान, जप र होमले सय जन्मका पाप नाश हुने बताइएको छ।

आजका दिन धादिङको नीलकण्ठ नगरपालिका–४ स्थित ऐतिहासिक कालिका मन्दिरमा, साथै काठमाडौं उपत्यकाका चार नारायण — चाँगुनारायण, विशंखुनारायण, शेषनारायण र इचंगुनारायण — मा विशेष मेला लाग्ने परम्परा छ। उपत्यकाबाहिर जान नसक्ने भक्तहरूले बूढानीलकण्ठ नारायणस्थान वा नारायणहिटीस्थित चतुरव्यूह नारायणस्थानमा पूजा गरेर चारै नारायणको दर्शन गरे बराबरको फल प्राप्त गर्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ।

यसरी आज देशभर तुलसी र दामोदरको दिव्य विवाह गरेर भक्तिपूर्वक हरिबोधिनी एकादशी पर्व मनाइँदैछ।